به مناسبت روز مهندس؛ نگاهی کوتاه به زندگی خواجه نصیرالدین طوسی

طوسی در الموت علاوه بر تدریس، تصحیح و تألیف آثار علمی، درجات دعوت اسماعیلیه را طی کرد و به مقام واعظی رسید. او از طریق دیدارهای مستمر با علما و نامه‌نگاری‌های خستگی‌ناپذیر، ارتباط خود را با عالمان خارج از محافل اسماعیلیه نیز حفظ کرد و از همان اوایل زندگی با عنوان «محقق» خطاب شد. طوسی در دوره‌ی ۲۶ ساله‌ی اقامت در میان اسماعیلیان، آثار بسیاری درباره‌ی علم اسماعیلیان نوشت. او در این دوره آثاری مانند «شرح اشارات ابن سینا»، «تحریر اقلدیس»، «تولی و تبری»، «اخلاق ناصری» و چندین کتاب و رساله‌ی دیگر را تألیف کرد.

با سقوط الموت به دست هلاکوخان مغول، نوه‌ی چنگیزخان، طوسی به خدمت او درآمد و سمت مشاور علمی در دربار مغولان را پذیرفت. سپس، مسئولیت وزارت اوقاف دینی را بر عهده گرفت و با اندیشیدن تدابیر خاص از ویرانی شهرها و کشتار‌ دسته‌جمعی جلوگیری کرد. از آن زمان طوسی همیشه در کنار هلاکوخان بود.

طوسی بعدها در دربار خان مغول به مقام‌های بالاتری رسید و همیشه مورد اعتماد هلاکوخان بود؛ خان بدون مشورت خواجه هیچ تصمیمی نمی‌گرفت، هیچ سفری نمی‌رفت و هیچ حکمی نمی‌داد. این موضوع که طوسی هلاکوخان را به یورش به بغداد و سرنگونی عباسیان ترغیب نموده و حتی او را همراهی کرد، همچنان بحث‌برانگیز است. البته این اطمینان وجود دارد که طوسی در نهایت از بغداد بازدید کرده است.

از دیگر خدمات این دانشمند ایرانی، تشویق هلاکوخان به گردآوری کتابخانه‌ای بود که حدود چهل هزار جلد کتاب و مدرسه‌ی علمی بزرگی برای آموزش متخصصان داشت. طوسی دانشمندان برجسته‌ای از جهان اسلام، چین و دیگر نقاط دنیا را در این مدرسه گرد هم آورد تا در ساخت ابزار، رصدهای نجومی و ایجاد جداول نجومی با یکدیگر همکاری کنند. از طوسی تألیفات متعددی در زمینه‌ی ریاضی، نجوم، منطق، علوم طبیعی و حکمت الهی باقی مانده که مربوط به همان دوره است، اما تحقیقات دانشمندان دیگر در مدرسه‌ی علمی او تا حداقل ۲۵ سال بعد از مرگش ادامه یافت.

طوسی حدود ۱۶۵ عنوان کتاب و رساله در زمینه‌های نجوم، اخلاق، تاریخ، فقه، منطق، ریاضیات، طب، فلسفه، کلام، شعر و علوم عامه به زبان‌های عربی و فارسی نوشت و نسخه‌های عربی آثار دانشمندانی مانند اقلیدس، ارشمیدس و بطلمیوس را ویرایش کرد. از مشهورترین کتاب‌های خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی می‌توان به شرح کتاب «اشارات» ابن‌سینا و در فارسی به کتاب «اخلاق ناصری» اشاره کرد.

از دیگر آثار برجسته‌ی او می‌توان به «تجریدالکلام فی تحریر عقاید الاسلام» در زمینه‌ی الهیات، «تذکره نصیریه» در زمینه‌ی نجوم، «اساس الاقباس» در منطق و «اوصاف الاشراف» در عرفان نام برد. همچنین، بیشتر مورخان نجوم اسلامی بر این باورند که مدل‌های سیاره‌ای ابداع‌شده در مراغه به اروپا راه پیدا کردند و الهام‌بخش مدل‌های نجومی نیکلاوس کوپرنیک (بنیان‌گذار اخترشناسی‌نوین) بودند.

طوسی همچنین یکی از پیشرویان و بنیانگذار علم مثلثات است؛ در قرن ۱۶ میلادی کتاب‌های مثلثات او به زبان‌هایی از جمله فرانسه ترجمه شد و تا به امروز مورد ارجاع و استفاده‌ی دانشمندان است. خدمات ارزشمند طوسی جرقه‌ای برای احیای ریاضیات و نجوم بود و او در شرق به عنوان نمونه‌ای بارز از حکیمی خردمند شناخته می‌شود.

طوسی پس از مرگ هلاکوخان به بغداد سفر کرد و در تاریخ ۱۱ تیر ۶۵۳ شمسی در بغداد درگذشت. او در حرم کاظمین به خاک سپرده شده است و به وصیت خودش، بر روی سنگ مزارش این آیه‌ی قرآن از سوره‌ی کهف را نوشته‌اند: «وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصید»: و سگشان (به حالت پاسبانی) دو دست خویش بر درگاه (غار) گشاده بود.

امروزه یادگارها و آثار بسیاری از طوسی را در دنیا شاهد هستیم. یک دهانه‌ی برخوردی ۵۲ کیلومتری در نیم‌کره‌ی جنوبی ماه به افتخار خواجه نصیرالدین طوسی، به نام او نام‌گذاری شده‌ است. خرده‌ سیاره‌ای که در سال ۱۹۷۹ توسط نیکلای استفانویچ چرنیخ،‌ ستاره‌شناس روسی کشف شد نیز به نام او است. دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در تهران، رصدخانه‌ی خواجه نصیرالدین طوسی دانشگاه تبریز و رصدخانه‌ی شامخای در جمهوری آذربایجان نیز با نام او شناخته می‌شوند.